๕. ลักษณะอย่างเดียวกันกับลักษณะต่อสู้

ของด้านต่าง ๆ ของความขัดแย้ง

          เมื่อเข้าใจปัญหาลักษณะทั่วไปกับลักษณะเฉพาะของความขัดแย้งแล้ว เราจะต้องก้าวไปสู่การค้นคว้าปัญหาลักษณะอย่างเดียวกันกับลักษณะต่อสู้ของด้านต่าง ๆ ของความขัดแย้ง. 

          ลักษณะอย่างเดียวกัน ลักษณะเอกภาพ ลักษณะตรงกัน, การแทรกซึมกัน การบรรลุสู่กัน การพึ่งพาอาศัยกัน (หรือการดำรงอยู่โดยอาศัยกัน) การเกี่ยวพันกัน หรือการร่วมมือกัน, คำที่ต่างกันเหล่านี้มีความหมายอย่างเดียวกันทั้งสิ้น ซึ่งหมายถึงสภาพ ๒ อย่างดังต่อไปนี้ คือ ประการแรก ด้าน ๒ ด้านของความขัดแย้งแต่ละชนิดในกระบวนการแห่งการพัฒนาของสรรพสิ่ง ต่างถือเอาด้านตรงกันข้ามกับตนเป็นเงื่อนไขเบื้องแรกในการดำรงอยู่ของตน และทั้งสองด้านต่างก็อยู่ร่วมกันในองค์เอกภาพอันเดียวกัน; ประการที่สอง ด้าน ๒ด้านที่ขัดแย้งกัน ต่างแปรเปลี่ยนไปสู่ด้านตรงกันข้ามกับตนโดยอาศัยเงื่อนไขที่แน่นอนหนึ่ง ๆ. เหล่านี้คือสิ่งที่เรียกว่าลักษณะอย่างเดียวกัน. 

           เลนินกล่าวว่า:

          “วิภาษวิธีคือคำสอนที่ค้นคว้าว่า ความเป็นปรปักษ์สามารถเป็นอย่างเดียวกันได้อย่างไร และกลายเป็นอย่างเดียวกัน
          อย่างไร (เปลี่ยนเป็นอย่างเดียวกันอย่างไร)—มันแปรเปลี่ยนไปสู่กันและกันและกลายเป็นอย่างเดียวกันภายใต้เงื่อนไข
          อย่างไร—เหตุใดสมองของคนเราจึงไม่ควรถือว่าความเป็นปรปักษ์เหล่านี้เป็นสิ่งที่ตายตัวหรือแข็งตัว, หากควรถือว่าเป็นสิ่งที่มี
          ชีวิตชีวา มีเงื่อนไข เปลี่ยนแปลงได้ และแปรเปลี่ยนไปสู่กันและกัน.”^๑๖

          คำพูดของเลนินตอนนี้หมายความว่ากะไร? 

          ด้านต่าง ๆ ที่ขัดแย้งกันในกระบวนการทั้งปวงนั้น ที่จริงต่างผลักไสซึ่งกันและกัน ต่อสู้กัน และเป็นปรปักษ์กัน. ในกระบวนการของสิ่งทั้งปวงในโลกและในความคิดของคนเรา, ล้วนมีแต่ด้านที่มีลักษณะขัดแย้งเช่นนี้อยู่โดยไม่มีข้อยกเว้นใด ๆ ทั้งสิ้น. กระบวนการที่ง่าย ๆ มีความขัดแย้งเพียงคู่เดียว ส่วนกระบวนการที่สลับซับซ้อนนั้นมีความขัดแย้งมากกว่าหนึ่งคู่ขึ้นไป. ระหว่างความขัดแย้งแต่ละคู่ ก็ยังขัดแย้งกันอีก. เหล่านี้แหละที่ประกอบขึ้นเป็นสิ่งทั้งปวงในโลกภววิสัยและความคิดของคนเรา และผลักดันให้มันเกิดการเคลื่อนไหว. 

          เมื่อเป็นเช่นนี้ มันก็ไม่เป็นอย่างเดียวกันอย่างยิ่ง ไม่เป็นเอกภาพกันอย่างยิ่ง ไฉนจึงพูดว่าเป็นอย่างเดียวกันหรือเป็นเอกภาพกันเล่า? 

          แท้ที่จริงด้านต่าง ๆ ที่ขัดแย้งกันอยู่นั้นจะดำรงอยู่อย่างโดดเดี่ยวไม่ได้. ถ้าปราศจากด้านของความขัดแย้งที่เป็นคู่ของมันแล้ว ด้านของมันเองก็จะสูญเสียเงื่อนไขที่จะดำรงอยู่. ลองคิดดูว่า สิ่งที่ขัดแย้งกันทั้งปวงหรือจินตภาพที่ขัดแย้งกันในใจของคนเรานั้น ด้านใดก็ตามจะสามารถดำรงอยู่ได้อย่างเป็นอิสระหรือ? ไม่มีการเกิดก็ไม่มีการตาย ไม่มีการตายก็ไม่มีการเกิด. ไม่มีข้างบนก็ไม่มีสิ่งที่เรียกว่าข้างล่าง ไม่มีข้างก็ไม่มีสิ่งที่เรียกว่าข้างบน. ไม่มีความวิบัติก็ไม่มีสิ่งที่เรียกว่าความผาสุก ไม่มีความผาสุกก็ไม่มีสิ่งที่เรียกว่าความวิบัติ. ไม่มีความราบรื่นก็ไม่มีสิ่งที่เรียกว่าความยากลำบาก ไม่มีความยากลำบากก็ไม่มีสิ่งที่เรียกว่าความราบรื่น. ไม่มีเจ้าที่ดินก็ไม่มีลูกนา ไม่มีลูกนาก็ไม่มีเจ้าที่ดิน. ไม่มีชนชั้นนายทุนก็ไม่มีชนชั้นกรรมาชีพ ไม่มีชนชั้นกรรมาชีพก็ไม่มีชนชั้นนายทุน. ไม่มีการกดขี่ทางประชาชาติของจักรพรรดินิยมก็ไม่มีเมืองขึ้นและกึ่งเมืองขึ้น ไม่มีเมืองขึ้นและกึ่งเมืองขึ้นก็ไม่มีการกดขี่ทางประชาชาติของจักรพรรดินิยม. ส่วนที่ตรงกันข้ามทั้งปวงเป็นเช่นนี้ทั้งสิ้น เนื่องจากเงื่อนไขที่แน่นอน ด้านหนึ่งเป็นปรปักษ์กัน อีกด้านหนึ่งก็เกี่ยวพันกัน บรรลุสู่กัน แทรกซึมกันและพึ่งพาอาศัยกัน ลักษณะชนิดนี้เรียกว่าลักษณะอย่างเดียวกัน. ด้านที่ขัดแย้งกันทั้งปวงก็ล้วนแต่เพียบพร้อมด้วยลักษณะไม่เป็นอย่างเดียวกันเพราะเงื่อนไขที่แน่นอนหนึ่ง ๆ, ดังนั้นจึงเรียกว่าความขัดแย้ง. แต่ก็เพียบพร้อมด้วยลักษณะอย่างเดียวกัน ดังนั้นจึงเกี่ยวพันกัน. ที่เลนินกล่าวว่าวิภาษวิธีค้นคว้า “ความเป็นปรปักษ์สามารถเป็นอย่างเดียวกันได้อย่างไร” นั้น ก็หมายถึงสภาพเช่นนี้นั่นเอง. จะเป็นได้อย่างไร? เป็นได้เพราะต่างเป็นเงื่อนไขในการดำรงอยู่ของกันและกัน. นี่คือความหมายประการแรกของลักษณะอย่างเดียวกัน. 

          แต่เพียงกล่าวว่าด้าน ๒ ด้านของความขัดแย้งเป็นเงื่อนไขในการดำรงอยู่ของกันและกัน ระหว่างด้านทั้งสองมีลักษณะอย่างเดียวกัน จึงอยู่ร่วมกันได้ในองค์เอกภาพอันเดียวกันเช่นนี้ เป็นการเพียงพอแล้วหรือ? ยังไม่เพียงพอ. เรื่องมิใช่หมดกันเพียงแค่ว่าด้าน ๒ ด้านของความขัดแย้งดำรงอยู่โดยอาศัยกันเท่านั้น ที่สำคัญยิ่งกว่านี้ยังอยู่ที่การแปรเปลี่ยนไปสู่กันและกันของสรรพสิ่งซึ่งขัดแย้งกัน. หมายความว่า ด้าน ๒ ด้านที่ขัดแย้งกันของภายในของสรรพสิ่งต่างแปรเปลี่ยนไปสู่ด้านที่ตรงกันข้ามกับตน แปรเปลี่ยนไปสู่ฐานะที่ด้านตรงกันข้ามของมันครองอยู่เพราะเงื่อนไขที่แน่นอนหนึ่ง ๆ นี่คือความหมายประการที่สองของลักษณะอย่างเดียวกันของความขัดแย้ง. 

          เหตุใดในที่นี้จึงมีลักษณะอย่างเดียวกันด้วยเล่า? ท่านทั้งหลายโปรดดูเถิด ชนชั้นกรรมาชีพซึ่งถูกปกครองแปรเปลี่ยนเป็นผู้ครองอำนาจโดยผ่านการปฏิวัติ ชนชั้นนายทุนซึ่งเดิมเป็นผู้ครองอำนาจกลับแปรเปลี่ยนเป็นผู้ถูกปกครอง แปรเปลี่ยนไปสู่ฐานะที่เดิมทีฝ่ายตรงกันข้ามครองอยู่. ในสหภาพโซเวียตได้ทำเช่นนี้แล้ว ทั่วโลกก็จะทำเช่นนี้เช่นเดียวกัน. ขอถามว่า ถ้าไม่มีความสัมพันธ์และลักษณะอย่างเดียวกันในระหว่างสิ่งเหล่านี้ภายใต้เงื่อนไขที่แน่นอนหนึ่ง ๆ แล้ว จะเกิดการเปลี่ยนแปลงเช่นนี้ได้อย่างไร? 

          พรรคก๊กมินตั๋งซึ่งเคยมีบทบาทเอาการเอางานบางอย่างในขั้นที่แน่นอนขั้นหนึ่งในประวัติศาสตร์ยุคใกล้ของจีนนั้น ได้แปรเปลี่ยนเป็นฝ่ายปฏิปักษ์ปฏิวัติภายหลังปี ๑๙๒๗ เพราะลักษระชนชั้นที่มีอยู่เดิมของมันและการล่อใจของจักรพรรดินิยม (เหล่านี้คือเงื่อนไข) และพรรคนี้ได้ถูกบังคับให้เห็นด้วยกับการต่อต้านญี่ปุ่นเพราะความขัดแย้งระหว่างจีนกับญี่ปุ่นแหลมคมขึ้นและเพราะนโยบายแนวร่วมของพรรคคอมมิวนิสต์ (เหล่านี้คือเงื่อนไข). การที่สิ่งที่ขัดแย้งกันเปลี่ยนจากสิ่งหนึ่งเป็นอีกสิ่งหนึ่งนั้น ก็ด้วยมีลักษณะอย่างเดียวกันที่แน่นอนอยู่ในนั้น. 

          การปฏิวัติที่ดินที่เราดำเนินมาแล้ว ได้เป็นและก็ยังจะเป็นกระบวนการดังนี้ คือ ชนชั้นเจ้าที่ดินซึ่งมีที่ดินแปรแปลี่ยนเป็นชนชั้นที่สูญเสียที่ดิน ส่วนชาวนาซึ่งเคยสูญเสียที่ดินกลับแปรเปลี่ยนเป็นผู้ถือกรรมสิทธิ์ส่วนบุคคลขนาดย่อมที่ได้ที่ดิน. ระหว่างการมีกับการไม่มี การได้กับการเสีย มีความเกี่ยวพันกันเพราะเงื่อนไขที่แน่นอน ด้านทั้งสองจึงมีลักษณะอย่างเดียวกัน. ภายใต้เงื่อนไขสังคมนิยม ระบอบกรรมสิทธิ์ส่วนบุคคลของชาวนาก็จะแปรเปลี่ยนเป็นระบอบกรรมสิทธิ์สาธารณะแห่งเกษตรกรรมสังคมนิยมอีก สหภาพโซเวียตได้ทำเช่นนี้แล้ว ทั่วโลกก็จะทำเช่นนี้ในอนาคตเช่นเดียวกัน. จากทรัพย์สินส่วนบุคคลมีสะพานทอดไปสู่ทรัพย์สินส่วนสาธารณะ ซึ่งในทางปรัชญาเรียกว่าลักษณะอย่างเดียวกัน  หรือการแปรเปลี่ยนไปสู่กันและกัน หรือการแทรกซึมกัน. 

          การเสริมความมั่นคงให้แก่เผด็จการชนชั้นกรรมาชีพหรือเผด็จการประชาชนนั้น ก็เพื่อเตรียมเงื่อนไขที่จะยกเลิกเผด็จการชนิดนี้และก้าวไปสู่ขั้นที่สูงขึ้นไปอีกซึ่งระบอบรัฐทุกระบอบถูกทำลายไปแล้ว. การก่อตั้งและการขยายพรรคคอมมิวนิสต์นั้น ก็เพื่อเตรียมเงื่อนไขที่จะทำลายพรรคคอมมิวนิสต์และระบอบพรรคการเมืองทั้งปวง. การสร้างกองทัพปฏิวัติที่นำโดยพรรคคอมมิวนิสต์และดำเนินสงครามปฏิวัตินั้น ก็เพื่อเตรียมเงื่อนไขที่จะทำลายสงครามไปชั่วนิรันดร. สิ่งที่ตรงกันข้ามกันจำนวนมากเหล่านี้ ในขณะเดียวกันก็เป็นสิ่งที่ประกอบซึ่งกันและกันด้วย. 

          ทุกคนรู้แล้วว่า สงครามกับสันติภาพแปรเปลี่ยนไปสู่กันและกัน. สงครามแปรเปลี่ยนเป็นสันติภาพ เช่น สงครามโลกครั้งที่ ๑ แปรเปลี่ยนเป็นสันติภาพหลังสงคราม สงครามกลางเมืองของจีนเวลานี้ก็ยุติลงแล้ว และได้ปรากฏสันติภาพขึ้นภายในประเทศ. สันติภาพแปรเปลี่ยนเป็นสงคราม เช่น การร่วมมือระหว่างพรรคก๊กมินตั๋งกับพรรคคอมมิวนิสต์แปรเปลี่ยนเป็นสงครามเมื่อปี ๑๙๒๗ และสถานการณ์สันติภาพของโลกปัจจุบันก็อาจแปรเปลี่ยนเป็นสงครามโลกครั้งที่ ๒ ได้. เหตุใดจึงเป็นเช่นนี้? เพราะว่าในสังคมชนชั้น สงครามกับสันติภาพซึ่งเป็นสิ่งที่ขัดแย้งกันนี้ มีลักษณะอย่างเดียวกันภายใต้เงื่อนไขที่แน่นอนหนึ่ง ๆ. 

          สิ่งที่ขัดแย้งกันทั้งปวงมีความเกี่ยวพันซึ่งกันและกัน มันไม่เพียงแต่อยู่ร่วมกันในองค์เอกภาพอันเดียวกันภายใต้เงื่อนไขที่แน่นอนหนึ่ง ๆ เท่านั้น หากยังแปรเปลี่ยนไปสู่กันและกันภายใต้เงื่อนไขที่แน่นอนหนึ่ง ๆ ด้วย นี่คือความหมายทั้งหมดของลักษณะอย่างเดียวกันของความขัดแย้ง. ที่เลนินกล่าวว่า “กลายเป็นอย่างเดียวกันอย่างไร (เปลี่ยนเป็นอย่างเดียวกันอย่างไร)—มันแปรเปลี่ยนไปสู่กันและกันและกลายเป็นอย่างเดียวกันภายใต้เงื่อนไขอย่างไร” นั้น ก็คือความหมายอันนี้นี่เอง. 

          “เหตุใดสมองของคนเราจึงไม่ควรถือว่าความเป็นปรปักษ์เหล่านี้เป็นสิ่งที่ตายตัวหรือแข็งตัว หากควรถือว่าเป็นสิ่งที่มีชีวิตชีวา มีเงื่อนไข เปลี่ยนแปลงได้ และแปรเปลี่ยนไปสู่กันและกัน”? เพราะว่าสรรพสิ่งทางภววิสัยนั้นที่จริงก็เป็นเช่นนี้อยู่แล้ว. เอกภาพหรือลักษณะอย่างเดียวกันของด้านต่าง ๆ ที่ขัดแย้งกันในสรรพสิ่งทางภววิสัยนั้น ที่จริงมิใช่สิ่งที่ตายตัวหรือแข็งตัว หากเป็นสิ่งที่มีชีวิตชีวา มีเงื่อนไข เปลี่ยนแปลงได้, เป็นอยู่ชั่วคราวและสัมพัทธ์ ความขัดแย้งทั้งปวงล้วนแต่แปรเปลี่ยนไปสู่ด้านตรงกันข้ามของมันโดยเงื่อนไขที่แน่นอนหนึ่ง ๆ. สภาพการณ์เช่นนี้ เมื่อสะท้อนเข้ามาในความคิดของคนเรา ก็กลายเป็นโลกทรรศน์วิภาษวิธีวัตถุนิยมแห่งลัทธิมาร์กซ. มีแต่ชนชั้นปกครองปฏิกิริยาในปัจจุบันและในประวัติศาสตร์ตลอดจนอภิปรัชญาซึ่งรับใช้ชนชั้นเหล่านี้เท่านั้นที่ไม่มองสรรพสิ่งตรงกันข้ามเป็นสิ่งที่มีชีวิตชีวา มีเงื่อนไข, เปลี่ยนแปลงได้ และแปรเปลี่ยนไปสู่กันและกัน หากมองเป็นสิ่งที่ตายตัวและแข็งตัว ทั้งนำเอาทรรศนะผิด ๆ ชนิดนี้ไปโฆษณาชวนเชื่อทั่วทุกหนทุกแห่ง หลอกมวลประชาชนให้หลงเชื่อ เพื่อบรรลุจุดมุ่งหมายในการให้มันได้ปกครองต่อไป. ภาระหน้าที่ของชาวพรรคคอมมิวนิสต์ก็คือ เปิดโปงความคิดที่ผิดของพวกปฏิกิริยาและอภิปรัชญา โฆษณาวิภาษวิธีซึ่งมีอยู่ในสรรพสิ่งมาแต่เดิม ส่งเสริมการแปรเปลี่ยนของสรรพสิ่ง, เพื่อบรรลุจุดมุ่งหมายแห่งการปฏิวัติ. 

          ที่เรียกว่าลักษณะอย่างเดียวกันของความขัดแย้งภายใต้เงื่อนไขที่แน่นอนหนึ่ง ๆ นั้น หมายความว่า ความขัดแย้งที่เรากล่าวถึงนั้นเป็นความขัดแย้งที่เป็นจริง เป็นความขัดแย้งรูปธรรม และการแปรเปลี่ยนไปสู่กันและกันของความขัดแย้งก็เป็นสิ่งที่เป็นจริงและเป็นรูปธรรมด้วย. การเปลี่ยนแปลงจำนวนมากในเทพนิยาย เช่น “ควาฟู่ไล่ตามดวงอาทิตย์” ที่กล่าวไว้ในหนังสือเรื่อง “ซานไห่จิง”^๑๗ “ยี่ยิงดวงอาทิตย์ ๙ ดวง” ที่กล่าวไว้ในเรื่อง “หวายหนานจื่อ”^๑๘ เห้งเจียแปลงกายได้ ๗๒ อย่างที่กล่าวไว้ในเรื่อง “ไซอิ๋ว”^๑๙ และนิยายมากมายเกี่ยวกับภูตผีและปีศาจฮู่ลี้แปลงกายเป็นคนในเรื่อง “นิทานประหลาดจากเหลียวจาย”^๒๐ เป็นต้น การเปลี่ยนแปลงไปสู่กันและกันของความขัดแย้งที่กล่าวไว้ในเทพนิยายเหล่านี้ เป็นการเปลี่ยนแปลงที่ไร้เดียงสา ที่เกิดจากจินตนาการและที่นึกฝันเอาอย่างอัตวิสัยอันเป็นผลซึ่งการเปลี่ยนแปลงไปสู่กันและกันของความขัดแย้งที่เป็นจริงสลับซับซ้อนอันสุดจะคณนาได้ก่อให้เกิดขึ้นในใจของคนเรา หาใช่เป็นการเปลี่ยนแปลงอย่างเป็นรูปธรรมที่แสดงออกโดยความขัดแย้งรูปธรรมไม่.  มาร์กซกล่าวว่า “เทพนิยายใด ๆ ก็ตามล้วนแต่พิชิตพลังธรรมชาติ, ครอบงำพลังธรรมชาติและทำให้พลังธรรมชาติเป็นรูปเป็นร่างขึ้นด้วยจินตนาการและโดยอาศัยจินตนาการ; ดังนั้น เมื่อใดพลังธรรมชาติเหล่านี้ถูกครอบงำในทางเป็นจริง เมื่อนั้นเทพนิยายก็สูญสิ้นตามไปด้วย.”^๒๑  แม้ว่าเรื่องการเปลี่ยนแปลงร้อยแปดพันอย่างในเทพนิยาย (และในนิทานสำหรับเด็กด้วย) เหล่านี้ สามารถจะดึงดูดความนิยมชมชอบของคนทั้งหลายเพราะมันได้สร้างจินตนาการที่มนุษย์พิชิตพลังธรรมชาติ ฯลฯ และทั้งเทพนิยายที่ยอดเยี่ยมก็มี “เสน่ห์ชั่วกาลปาวสาน” (มาร์กซ) ก็ตาม แต่เทพนิยายก็มิใช่ประกอบขึ้นโดยอาศัยเงื่อนไขที่แน่นอนของความขัดแย้งรูปธรรม ฉะนั้น มันจึงมิใช่เป็นการสะท้อนอย่างเป็นวิทยาศาสตร์ของความเป็นจริง. ทั้งนี้หมายความว่า ด้านต่าง ๆ ที่ประกอบขึ้นจากความขัดแย้งในเทพนิยายหรือนิทานสำหรับเด็กนั้น มิใช่เป็นลักษณะอย่างเดียวกันที่เป็นรูปธรรม หากเป็นเพียงลักษณะอย่างเดียวกันที่เพ้อฝันเท่านั้น. สิ่งที่สะท้อนอย่างเป็นวิทยาศาสตร์ในลักษณะอย่างเดียวกันของการเปลี่ยนแปลงที่เป็นจริงนั้น คือวิภาษวิธีแห่งลัทธิมาร์กซ. 

          เหตุใดไข่ไก่จึงแปรเปลี่ยนเป็นลูกไก่ได้ แต่ถ้าก้อนหินแปรเปลี่ยนเป็นลูกไก่ไม่ได้? เหตุใดสงครามกับสันติภาพจึงมีลักษณะอย่างเดียวกัน แต่สงครามกับก้อนหินไม่มีลักษณะอย่างเดียวกัน? เหตุใดคนจึงออกลูกเป็นคน แต่ออกลูกเป็นสิ่งอื่นไม่ได้? มิใช่อะไรอื่น หากเป็นเพราะลักษณะอย่างเดียวกันของความขัดแย้งจะต้องอยู่ภายใต้เงื่อนไขอันจำเป็นที่แน่นอนหนึ่ง ๆ. ถ้าขาดเงื่อนไขอันจำเป็นที่แน่นอนหนึ่ง ๆ แล้ว ก็จะไม่มีลักษณะอย่างเดียวกันใด ๆ เลย. 

          เหตุใดในรัสเซียการปฏิวัติประชาธิปไตยชนชั้นนายทุนเดือนกุมภาพันธ์ปี ๑๙๑๗ จึงเชื่อมโยงโดยตรงกับการปฏิวัติสังคมนิยมชนชั้นกรรมาชีพเดือนตุลาคมปีเดียวกัน แต่การปฏิวัติชนชั้นนายทุนของฝรั่งเศสจึงมิได้เชื่อมโยงโดยตรงกับการปฏิวัติสังคมนิยม และคอมมูนปารีส4ปี ๑๘๗ต้องพ่ายแพ้ไปในที่สุด? เหตุใดระบอบเร่ร่อนเลี้ยงปศุสัตว์ของมองโกเลียและเอเซียกลางจึงได้เชื่อมโยงโดยตรงกับสังคมนิยม? เหตุใดการปฏิวัติของจีนจึงหลีกเลี่ยงอนาคตที่เป็นทุนนิยมและเชื่อมโยงโดยตรงกับสังคมนิยมได้ โดยไม่ต้องเดินหนทางเก่าแห่งประวัติศาสตร์ของประเทศตะวันตกและไม่ต้องผ่านระยะเผด็จการชนชั้นนายทุนระยะหนึ่ง? มิใช่อะไรอื่น ล้วนแต่เนื่องจากเงื่อนไขรูปธรรมในเวลานั้น. เมื่อเงื่อนไขอันจำเป็นที่แน่นอนพรักพร้อมแล้ว กระบวนการแห่งการพัฒนาของสรรพสิ่งก็เกิดความขัดแย้งที่แน่นอนหนึ่ง ๆ ขึ้น และความขัดแย้งชนิดนี้หรือเหล่านี้ก็ดำรงอยู่โดยอาศัยกัน ทั้งแปรเปลี่ยนไปสู่กันและกันด้วย มิฉะนั้นแล้ว ทุกสิ่งทุกอย่างก็เป็นไปไม่ได้. 

          ปัญหาลักษณะอย่างเดียวกันเป็นเช่นนี้. ถ้าเช่นนั้น, ลักษณะต่อสู้คืออะไร? และความสัมพันธ์ระหว่างลักษณะอย่างเดียวกันกับลักษณะต่อสู้เป็นอย่างไร? 

          เลนินกล่าวว่า:  

               “เอกภาพ (ความตรงกัน ความเป็นอย่างเดียวกัน การรวมกัน) ของด้านตรงกันข้ามนั้นเป็นสิ่งที่มีเงื่อนไข, ชั่วขณะ เป็นไป
          ชั่วคราวและสัมพัทธ์. การต่อสู้ของด้านตรงกันข้ามที่ผลักไสซึ่งกันและกันนั้นเป็นสิ่งสัมบูรณ์, เช่นเดียวกับที่การพัฒนาและการ
          เคลื่อนไหวเป็นสิ่งสัมบูรณ์ฉะนั้น.”^๒๒

         คำพูดของเลนินตอนนี้หมายความว่ากะไร? 

         กระบวนการทั้งปวงล้วนแต่มีการเริ่มต้นและการสิ้นสุด, กระบวนการทั้งปวงล้วนแต่แปรเปลี่ยนไปเป็นสิ่งตรงกันข้ามกับมัน. ลักษณะคงตัวของกระบวนการทั้งปวงเป็นสิ่งสัมพัทธ์, แต่ลักษณะแปรปรวนที่แปรเปลี่ยนจากกระบวนการหนึ่งเป็นอีกกระบวนการหนึ่งนั้นเป็นสิ่งสัมบูรณ์. 

          ไม่ว่าการเคลื่อนไหวของสิ่งใด ล้วนแต่ดำเนินไปในภาวะ ๒ ชนิด คือ ภาวะที่หยุดนิ่งอย่างสัมพัทธ์กับภาวะที่ปรวนแปรอย่างเด่นชัด. การเคลื่อนไหวของภาวะทั้งสองชนิดนี้ล้วนแต่เกิดจากการต่อสู้กันของปัจจัยที่ขัดแย้งกัน ๒ อย่างซึ่งมีอยู่ภายในสรรพสิ่ง. ในเวลาที่การเคลื่อนไหวของสรรพสิ่งอยู่ในภาวะชนิดที่หนึ่ง มันก็เปลี่ยนแปลงแต่ทางปริมาณ หาได้เปลี่ยนแปลงทางคุณภาพไม่ ฉะนั้น จึงปรากฏออกมาในรูปโฉมที่คล้ายกับหยุดนิ่ง.  ในเวลาที่การเคลื่อนไหวของสรรพสิ่งอยู่ในภาวะชนิดที่สอง มันก็ก้าวจากการเปลี่ยนแปลงทางปริมาณในภาวะชนิดที่หนึ่งไปสู่จุดสุดยอดจุดใดจุดหนึ่ง ทำให้สิ่งเอกภาพแยกตัว เกิดการเปลี่ยนแปลงทางคุณภาพ ฉะนั้น จึงปรากฏออกมาในรูปโฉมที่เปลี่ยนแปลงอย่างเด่นชัด. สิ่งที่เราเห็นกันอยู่ในชีวิตประจำวัน เช่น เอกภาพ ความสามัคคี การร่วมกัน การปรองดองกัน ความสมดุล การตรึงกัน การยันกัน การหยุดนิ่ง ความคงตัว ความสม่ำเสมอ การเกาะตัว ความดึงดูด ฯลฯ นั้น ล้วนแต่เป็นรูปโฉมที่ปรากฏให้เห็นของสรรพสิ่งที่อยู่ในภาวะเปลี่ยนแปลงทางปริมาณ. ส่วนการแยกตัวของสิ่งเอกภาพ, นัยหนึ่ง การที่ภาวะต่าง ๆ เช่น ความสามัคคี การร่วมกัน การปรองดองกัน ความสมดุล การตรึงกัน การยันกัน การหยุดนิ่ง ความคงตัว ความสม่ำเสมอ การเกาะตัว ความดึงดูด ฯลฯ ถูกทำลายไปและเปลี่ยนไปเป็นภาวะที่ตรงกันข้ามนั้น ล้วนแต่เป็นรูปโฉมที่ปรากฏให้เห็นของสรรพสิ่งที่อยู่ในภาวะเปลี่ยนแปลงทางคุณภาพ ที่อยู่ในการเปลี่ยนแปลงที่ผ่านจากกระบวนการหนึ่งไปสู่อีกกระบวนการหนึ่ง. สรรพสิ่งย่อมแปรเปลี่ยนจากภาวะชนิดที่หนึ่งไปสู่ภาวะชนิดที่สองอยู่เรื่อย ๆ อย่างไม่ขาดสาย แต่การต่อสู้ของความขัดแย้งนั้นมีอยู่ในภาวะทั้งสองและบรรลุการแก้ความขัดโดยผ่านภาวะชนิดที่สอง. ดังนั้นจึงกล่าวว่า เอกภาพของด้านตรงกันข้ามนั้นเป็นสิ่งที่มีเงื่อนไข, เป็นไปชั่วคราวและสัมพัทธ์ ส่วนการต่อสู้ที่กีดกันซึ่งกันและกันของด้านตรงกันข้ามนั้นเป็นสิ่งสัมบูรณ์. 

          เราได้กล่าวในข้างต้นแล้วว่า ระหว่างสิ่งตรงกันข้าม ๒ สิ่งมีลักษณะอย่างเดียวกัน ดังนั้น สิ่งทั้งสองจึงอยู่ร่วมกันในองค์เอกภาพอันเดียวกันได้ และสามารถแปรเปลี่ยนไปสู่กันและกันได้ ทั้งนี้หมายถึงลักษณะเงื่อนไข กล่าวคือ ภายใต้เงื่อนไขที่แน่นอนหนึ่ง ๆ สิ่งที่ขัดแย้งกันเป็นเอกภาพกันได้ และแปรเปลี่ยนไปสู่กันและกันได้ด้วย; ถ้าปราศจากเงื่อนไขที่แน่นอนหนึ่ง ๆ นี้แล้ว ก็ไม่อาจจะประกอบขึ้นเป็นความขัดแย้งได้ ไม่อาจจะอยู่ร่วมกันได้ และก็ไม่อาจจะแปรเปลี่ยนได้. เนื่องจากมีเงื่อนไขที่แน่นอนหนึ่ง ๆ จึงประกอบขึ้นเป็นลักษณะอย่างเดียวกันของความขัดแย้งได้ ฉะนั้นจึงกล่าวว่า ลักษณะอย่างเดียวกันนั้นเป็นสิ่งที่มีเงื่อนไขและสัมพัทธ์. ในที่นี้เราก็กล่าวอีกว่า การต่อสู้ของความขัดแย้งซึมซ่านอยู่ในกระบวนการตั้งแต่ต้นจนจบ และทำให้กระบวนการหนึ่งแปรเปลี่ยนไปสู่อีกกระบวนการหนึ่ง การต่อสู้ของความขัดแย้งมีอยู่ทุกหนทุกแห่ง, ฉะนั้นจึงกล่าวว่า ลักษณะต่อสู้ของความขัดแย้งเป็นสิ่งที่ไม่มีเงื่อนไขและสัมบูรณ์. 

          การประสานกันเข้าระหว่างลักษณะอย่างเดียวกันซึ่งมีเงื่อนไขและสัมพัทธ์กับลักษณะต่อสู้ซึ่งไม่มีเงื่อนไขและสัมบูรณ์นั้น ประกอบขึ้นเป็นการเคลื่อนไหวที่ขัดแย้งกันในสิ่งทั้งปวง. 

          ชาวจีนเรามักจะพูดกันเสมอว่า “ตรงกันข้ามและประกอบซึ่งกันและกัน.”^๒๓ ทั้งนี้หมายความว่า สิ่งที่ตรงกันข้ามกันมีลักษณะอย่างเดียวกัน. คำ ๆ นี้เป็นวิภาษวิธี และขัดกับอภิปรัชญา. “ตรงกันข้ามกัน” นั้นหมายความว่า ด้านที่ขัดแย้งกัน ๒ ด้านผลักไสซึ่งกันและกันหรือต่อสู้กัน. “ประกอบซึ่งกันและกัน” นั้นหมายความว่า ภายใต้เงื่อนไขที่แน่นอนหนึ่ง ๆ, ด้านที่ขัดแย้งกัน ๒ ด้านเกี่ยวพันกัน และได้มาซึ่งลักษณะอย่างเดียวกัน. และลักษณะต่อสู้ก็แฝงอยู่ในลักษณะอย่างเดียวกัน, ถ้าปราศจากลักษณะต่อสู้ ก็จะไม่มีลักษณะอย่างเดียวกัน. 

          ในลักษณะอย่างเดียวกันมีลักษณะต่อสู้ ในลักษณะเฉพาะมีลักษณะทั่วไป ในลักษณะจำเพาะมีลักษณะร่วม. กล่าวตามคำของเลนินก็คือ “ในสิ่งสัมพัทธ์มีสิ่งสัมบูรณ์”.^๒๔

๖. ฐานะของความเป็นปฏิปักษ์กันในความขัดแย้ง

          ในปัญหาลักษณะต่อสู้ของความขัดแย้ง รวมถึงปัญหาที่ว่าความเป็นปฏิปักษ์กันคืออะไรด้วย. คำตอบของเราคือ ความเป็นปฏิปักษ์กันเป็นรูปแบบชนิดหนึ่งของการต่อสู้ของความขัดแย้ง มิใช่รูปแบบทั้งหมดของการต่อสู้ของความขัดแย้ง. 

          ในประวัติศาสตร์มนุษยชาติ มีความเป็นปฏิปักษ์กันระหว่างชนชั้นดำรงอยู่ ทั้งนี้เป็นการแสดงออกชนิดหนึ่งที่เป็นเฉพาะของการต่อสู้ของความขัดแย้ง. ความขัดแย้งระหว่างชนชั้นขูดรีดกับชนชั้นถูกขูดรีด ไม่ว่าในสังคมทาสก็ดี สังคมศักดินาก็ดี หรือสังคมทุนนิยมก็ดี ชนชั้นทั้งสองที่ขัดแย้งกันนี้ อยู่ร่วมกันในสังคมเดียวกันเป็นเวลายาวนาน พวกเขาต่อสู้กัน, แต่ต้องรอจนกว่าความขัดแย้งระหว่างชนชั้นทั้งสองพัฒนาไปถึงขั้นที่แน่นอนหนึ่งๆ แล้ว ทั้งสองฝ่ายจึงจะใช้รูปแบบที่เป็นปฏิปักษ์กันภายนอกและพัฒนาเป็นการปฏิวัติ. ในสังคมชนชั้นการแปรเปลี่ยนจากสันติภาพไปสู่สงคราม ก็เป็นเช่นนี้. 

          เวลาที่ลูกระเบิดยังไม่ระเบิด เป็นเวลาที่สิ่งขัดแย้งกันอยู่ร่วมกันในองค์เอกภาพอันเดียวกันเพราะเงื่อนไขที่แน่นอน. ต่อเมื่อเงื่อนไขใหม่ (การจุดชนวน) ปรากฏขึ้นแล้ว จึงจะเกิดการระเบิด. ปรากฏการณ์ทั้งปวงในโลกธรรมชาติซึ่งในที่สุดใช้รูปแบบปะทะกันภายนอกไปแก้ความขัดแย้งเก่าเพื่อให้เกิดสิ่งใหม่นั้น ล้วนแต่มีสภาพที่คล้ายคลึงกับที่กล่าวมานี้ทั้งสิ้น. 

          การรับรู้สภาพเช่นนี้สำคัญยิ่งนัก. มันทำให้เราเข้าใจว่า ในสังคมชนชั้น การปฏิวัติและสงครามปฏิวัติเป็นสิ่งหลีกเลี่ยงไม่พ้น หากปราศจากสิ่งเหล่านี้แล้ว ก็จะบรรลุการก้าวกระโดดในการพัฒนาของสังคมไม่ได้ ก็จะโค่นชนชั้นปกครองปฏิกิริยาให้ประชาชนได้รับอำนาจรัฐไม่ได้. ชาวพรรคคอมมิวนิสต์จะต้องเปิดโปงการโฆษณาชวนเชื่อของพวกปฏิกิริยาที่ว่าการปฏิวัติสังคมเป็นสิ่งไม่จำเป็นและเป็นไปไม่ได้ ฯลฯ จะต้องยืนหยัดในทฤษฎีว่าด้วยการปฏิวัติสังคมแห่งลัทธิมาร์กซ-เลนิน, และทำให้ประชาชนเข้าใจว่า การปฏิวัติสังคมไม่เพียงแต่จำเป็นอย่างสิ้นเชิงเท่านั้น หากยังเป็นไปได้อย่างสิ้นเชิงด้วย ประวัติศาสตร์ทั้งหมดของมนุษยชาติและชัยชนะของสหภาพโซเวียตล้วนแต่ได้พิสูจน์ให้เห็นสัจธรรมที่เป็นวิทยาศาสตร์ข้อนี้แล้วทั้งสิ้น. 

          แต่เราจะต้องค้นคว้าสภาพต่าง ๆ ของการต่อสู้ของความขัดแย้งอย่างเป็นรูปธรรม ไม่ควรนำเอาสูตรดังกล่าวข้างต้นไปใช้กับสิ่งทั้งปวงอย่างไม่เหมาะสม. ความขัดแย้งและการต่อสู้เป็นสิ่งทั่วไปและสัมบูรณ์ แต่วิธีการแก้ความขัดแย้ง นัยหนึ่งรูปแบบการต่อสู้นั้น แตกต่างกันเพราะลักษณะของความขัดแย้งแตกต่างกัน. ความขัดแย้งบางอย่างมีลักษณะเป็นปฏิปักษ์กันอย่างเปิดเผย แต่ความขัดแย้งบางอย่างไม่เป็นเช่นนั้น. โดยการพัฒนาอย่างเป็นรูปธรรมของสรรพสิ่ง ความขัดแย้งบางอย่างเดิมทียังมีลักษณะที่มิใช่เป็นปฏิปักษ์กัน แต่แล้วพัฒนาเป็นความขัดแย้งที่มีลักษณะเป็นปฏิปักษ์กัน; และก็มีความขัดแย้งบางอย่างเดิมทีมีลักษณะเป็นปฏิปักษ์กัน แต่แล้วพัฒนาเป็นความขัดแย้งที่มีลักษณะที่มิใช่เป็นปฏิปักษ์กัน. 

          ดังได้กล่าวมาแล้วข้างต้น ในเวลาที่ชนชั้นยังดำรงอยู่, ความขัดแย้งระหว่างความคิดที่ถูกต้องกับความคิดที่ผิดภายในพรรคคอมมิวนิสต์นั้น เป็นการสะท้อนเข้ามาภายในพรรคของความขัดแย้งทางชนชั้น. เมื่อเริ่มแรก หรือในปัญหาเฉพาะราย ความขัดแย้งชนิดนี้ไม่แน่ว่าจะแสดงออกเป็นความขัดแย้งที่มีลักษณะเป็นปฏิปักษ์กันทันที. แต่พร้อมกับการพัฒนาของการต่อสู้ทางชนชั้น ความขัดแย้งชนิดนี้ก็มีความเป็นไปได้ที่จะพัฒนาเป็นความขัดแย้งที่มีลักษณะเป็นปฏิปักษ์กัน. ประวัติพรรคคอมมิวนิสต์สหภาพโซเวียตบอกแก่เราว่า, ความขัดแย้งระหว่างความคิดที่ถูกต้องของเลนินและสตาลินกับความคิดที่ผิดของทรอตสกี้⁵ บุคฮารินและคนอื่น ๆ เมื่อเริ่มแรกยังมิได้แสดงออกในรูปแบบที่เป็นปฏิปักษ์กัน แต่ต่อมาก็ได้พัฒนาเป็นรูปแบบที่เป็นปฏิปักษ์กัน. ประวัติพรรคคอมมิวนิสต์จีนก็เคยมีสภาพเช่นนี้. ความขัดแย้งระหว่างความคิดที่ถูกต้องของสหายจำนวนมากในพรรคเรากับความคิดที่ผิดของเฉินตู๋ซิ่ว จางกว๋อเถาและคนอื่นๆ เมื่อเริ่มแรกก็มิได้แสดงออกในรูปแบบที่เป็นปฏิปักษ์กัน แต่ต่อมาก็ได้พัฒนาเป็นรูปแบบที่เป็นปฏิปักษ์กัน. ความขัดแย้งระหว่างความคิดที่ถูกต้องกับความคิดที่ผิดภายในพรรคเราในปัจจุบัน มิได้แสดงออกในรูปแบบที่เป็นปฏิปักษ์กัน ถ้าสหายที่ทำความผิดพลาดแก้ความผิดพลาดของตนได้แล้ว ก็จะไม่พัฒนาเป็นสิ่งที่มีลักษณะเป็นปฏิปักษ์กัน. ด้วยเหตุนี้ ด้านหนึ่ง พรรคจะต้องดำเนินการต่อสู้อย่างเคร่งครัดกับความคิดที่ผิด อีกด้านหนึ่ง ก็จะต้องให้โอกาสอย่างเต็มที่ในการสำนึกผิดแก่สหายที่ทำความผิดพลาด. ในสภาพเช่นนี้ ก็เห็นได้ชัดว่า การต่อสู้ที่รุนแรงเกินไปนั้นเป็นสิ่งที่ไม่เหมาะสม. แต่ถ้าผู้ทำความผิดพลาดดึงดันในความผิดพลาดและขยายความผิดพลาดนั้นต่อไป, ความขัดแย้งชนิดนี้ก็มีความเป็นไปได้ที่จะพัฒนาเป็นสิ่งที่มีลักษณะเป็นปฏิปักษ์กัน. 

          ความขัดแย้งระหว่างเมืองกับชนบทในด้านเศรษฐกิจนั้นเป็นความขัดแย้งที่เป็นปฏิปักษ์กันอย่างยิ่งทั้งในสังคมทุนนิยม (ที่นั่นเมืองซึ่งอยู่ภายใต้การปกครองของชนชั้นนายทุนปล้นสะดมชนบทอย่างทารุณ) และในเขตปกครองของก๊กมินตั๋งในประเทศจีน (ที่นั่นเมืองซึ่งอยู่ภายใต้การปกครองของจักรพรรดินิยมต่างประเทศและชนชั้นนายทุนนายหน้าใหญ่ในประเทศปล้นสะดมชนบทอย่างป่าเถื่อนยิ่ง). แต่ในประเทศสังคมนิยมและในฐานที่มั่นปฏิวัติของเรา ความขัดแย้งที่เป็นปฏิปักษ์กันนี้ก็ได้เปลี่ยนเป็นความขัดแย้งที่มิใช่เป็นปฏิปักษ์กัน และเมื่อถึงสังคมคอมมิวนิสต์แล้ว ความขัดแย้งนี้ก็จะสูญสิ้นไป. 

          เลนินกล่าวว่า “ความเป็นปฏิปักษ์กันกับความขัดแย้งนั้นแตกต่างกันโดยเด็ดขาด. ภายใต้ระบอบสังคมนิยม ความเป็นปฏิปักษ์กันสูญสิ้นไปแล้ว แต่ความขัดแย้งยังคงดำรงอยู่.”^๒๕ ทั้งนี้หมายความว่า ความเป็นปฏิปักษ์กันนั้น เป็นเพียงรูปแบบชนิดหนึ่งของการต่อสู้ของความขัดแย้งเท่านั้น มิใช่รูปแบบทั้งหมดของมัน จะนำสูตรนี้ไปใช้ในทุกหนทุกแห่งหาได้ไม่.

๔. ความขัดแย้งหลักและด้านหลักของความขัดแย้ง

          ในปัญหาลักษณะเฉพาะของความขัดแย้ง ยังมีสภาพอีก ๒ อย่างจะต้องนำเอาออกมาวิเคราะห์เป็นพิเศษ นั่นก็คือ ความขัดแย้งหลักและด้านหลักของความขัดแย้ง. 

          ในกระบวนการแห่งการพัฒนาของสรรพสิ่งที่สลับซับซ้อน, มีความขัดแย้งจำนวนมากดำรงอยู่ และในจำนวนนี้ย่อมจะมีอันหนึ่งเป็นความขัดแย้งหลัก เนื่องจากการดำรงอยู่และการพัฒนาของมัน จึงกำหนดหรือส่งผลสะเทือนต่อการดำรงอยู่และการพัฒนาของความขัดแย้งอื่น ๆ. 

          ตัวอย่างเช่น ในสังคมทุนนิยม พลังทั้งสองที่ขัดแย้งกันอันได้แก่ชนชั้นกรรมาชีพกับชนชั้นนายทุนนั้นเป็นความขัดแย้งหลัก; พลังอื่น ๆ ที่ขัดแย้งกัน เช่นความขัดแย้งระหว่างชนชั้นศักดินาที่เหลือเดนกับชนชั้นนายทุน ความขัดแย้งระหว่างนายทุนน้อยที่เป็นชาวนากับชนชั้นนายทุน ความขัดแย้งระหว่างชนชั้นกรรมาชีพกับนายทุนน้อยที่เป็นชาวนา, ความขัดแย้งระหว่างชนชั้นนายทุนเสรีกับชนชั้นนายทุนผูกขาด, ความขัดแย้งระหว่างลัทธิประชาธิปไตยของชนชั้นนายทุนกับลัทธิฟัสซิสต์ของชนชั้นนายทุน ความขัดแย้งระหว่างประเทศทุนนิยมด้วยกัน ความขัดแย้งระหว่างจักรพรรดินิยมกับเมืองขึ้น ตลอดจนความขัดแย้งอื่น ๆ ล้วนแต่กำหนดหรือส่งผลสะเทือนโดยพลังความขัดแย้งหลักนี้ทั้งสิ้น. 

          ในประเทศกึ่งเมืองขึ้นดังเช่นประเทศจีน ความสัมพันธ์ระหว่างความขัดแย้งหลักกับความขัดแย้งที่มิใช่เป็นหลักปรากฏให้เห็นในสภาพที่สลับซับซ้อน. 

          ในเวลาที่จักรพรรดินิยมก่อสงครามรุกรานประเทศดังกล่าวนี้ นอกจากพวกทรยศกบฏชาติจำนวนน้อยแล้ว ชนชั้นต่าง ๆ ภายในประเทศอย่างนี้สามารถจะสามัคคีกันดำเนินสงครามประชาชาติคัดค้านจักรพรรดินิยมได้ชั่วคราว. ในเวลาเช่นนี้, ความขัดแย้งระหว่างจักรพรรดินิยมกับประเทศอย่างนี้ได้กลายเป็นความขัดแย้งหลัก ส่วนความขัดแย้งทั้งปวงระหว่างชนชั้นต่างๆ ภายในประเทศอย่างนี้ (รวมทั้งความขัดแย้งระหว่างระบอบศักดินากับมวลประชาชนซึ่งเป็นความขัดแย้งหลัก) ก็ล้วนแต่ลดลงสู่ฐานะรองและขึ้นต่อชั่วคราว. ในประเทศจีน, สงครามฝิ่นปี ๑๘๔๐ สงครามจีน-ญี่ปุ่นปี ๑๘๙๔ สงครามอี้เหอถวนปี ๑๙๐๐ และสงครามจีน-ญี่ปุ่นในปัจจุบัน ล้วนแต่มีสภาพเช่นนี้ทั้งสิ้น. 

          แต่ในสภาพการณ์อีกอย่างหนึ่ง ฐานะของความขัดแย้งก็เกิดการเปลี่ยนแปลงไป. ในเวลาที่จักรพรรดินิยมไม่ได้ทำการกดขี่ด้วยสงคราม หากกดขี่ด้วยรูปแบบที่ค่อนข้างละมุนละม่อมในทางการเมือง ทางเศรษฐกิจและทางวัฒนธรรมนั้น ชนชั้นปกครองในประเทศกึ่งเมืองขึ้นก็จะยอมจำนนต่อจักรพรรดินิยม, แล้วทั้งสองฝ่ายก็สร้างความเป็นพันธมิตรขึ้น เพื่อร่วมกันกดขี่มวลประชาชน. ในเวลาเช่นนี้ มวลประชาชนมักจะใช้รูปแบบสงครามภายในประเทศไปคัดค้านพันธมิตรระหว่างจักรพรรดินิยมกับชนชั้นศักดินา ส่วนจักรพรรดินิยมนั้นก็มักจะใช้แบบวิธีโดยอ้อม ไปช่วยเหลือพวกปฏิกิริยาในประเทศกึ่งเมืองขึ้นกดขี่ประชาชน ไม่ใช้การปฏิบัติการโดยตรง ทำให้เห็นชัดถึงลักษณะแหลมคมเป็นพิเศษของความขัดแย้งภายใน. ในประเทศจีน สงครามปฏิวัติซินไฮ่ สงครามปฏิวัติปี ๑๙๒๔ ถึงปี ๑๙๒๗ สงครามปฏิวัติที่ดินสิบปีภายหลังปี ๑๙๒๗ ล้วนแต่มีสภาพเช่นนี้ทั้งสิ้น. ยังมีสงครามกลางเมืองระหว่างกลุ่มปกครองปฏิกิริยาต่าง ๆ ในประเทศกึ่งเมืองขึ้น เช่นสงครามขุนศึกในประเทศจีน ก็จัดอยู่ในประเภทนี้เช่นเดียวกัน. 

          ในเวลาที่สงครามปฏิวัติภายในประเทศขยายตัวถึงขั้นที่คุกคามโดยมูลฐานต่อการดำรงอยู่ของจักรพรรดินิยมและพวกปฏิกิริยาภายในประเทศสุนัขรับใช้ของมันแล้ว จักรพรรดินิยมก็มักจะใช้วิธีการที่นอกเหนือจากวิธีการดังกล่าวข้างต้น โดยมุ่งจะรักษาการปกครองของมันไว้ ซึ่งไม่ก่อให้เกิดการแยกตัวภายในแนวปฏิวัติ ไม่ก็ส่งทหารไปช่วยเหลือพวกปฏิกิริยาภายในประเทศโดยตรง. ในเวลาเช่นนี้ จักรพรรดินิยมต่างประเทศกับพวกปฏิกิริยาภายในประเทศยืนอยู่ในขั้วหนึ่งอย่างเปิดเผยโดยสิ้นเชิง ส่วนมวลประชาชนก็ยืนอยู่ในอีกขั้วหนึ่ง, กลายเป็นความขัดแย้งหลัก ซึ่งกำหนดหรือส่งผลสะเทือนต่อภาวการณ์พัฒนาของความขัดแย้งอื่น ๆ. การที่ประเทศทุนนิยมต่างๆ สนับสนุนช่วยเหลือพวกปฏิกิริยารัสเซียภายหลังการปฏิวัติเดือนตุลาคมนั้น เป็นตัวอย่างของการแทรกแซงด้วยกำลังทหาร. การทรยศของเจียงไคเช็คเมื่อปี ๑๙๒๗ เป็นตัวอย่างของการก่อให้เกิดการแตกแยกตัวในแนวปฏิบัติ. 

          แต่จะอย่างไรก็ตาม ในขั้นต่างๆ แห่งการพัฒนาของกระบวนการนั้น มีความขัดแย้งหลักที่มีบทบาทนำเพียงอันเดียวเท่านั้น มีความขัดแย้งหลักที่มีบทบาทนำเพียงอันเดียวเท่านั้น ข้อนี้ไม่เป็นที่สงสัยเลย. 

          จากนี้จะรู้ได้ว่า ในกระบวนการใด ๆ ถ้ามีความขัดแย้งจำนวนมากดำรงอยู่ ในความขัดแย้งเหล่านี้จะต้องมีอยู่อันหนึ่งที่เป็นหลัก ที่มีบทบาทนำและชี้ขาด ส่วนความขัดแย้งอื่น ๆ นั้นอยู่ในฐานะรองและขึ้นต่อ. ดังนั้น ในการค้นคว้ากระบวนการใด ๆ ก็ดี ถ้าเป็นกระบวนการที่สลับซับซ้อนที่มีความขัดแย้งมากกว่า ๒ อันดำรงอยู่แล้ว ก็จะต้องทุ่มกำลังทั้งหมดไปค้นให้พบความขัดแย้งหลักของมัน. เมื่อจับความขัดแย้งหลักนี้ได้แล้ว ปัญหาทั้งปวงก็จะแก้ตกไปได้โดยง่ายดาย. นี่คือวิธีการที่มาร์กซสอนเราเมื่อท่านค้นคว้าสังคมทุนนิยม. เมื่อเลนินและสตาลินค้นคว้าจักรพรรดินิยมและวิกฤตทั่วไปของทุนนิยม และเมื่อค้นคว้าเศรษฐกิจสหภาพโซเวียต ท่านทั้งสองก็ได้สอนวิธีการนี้แก่เราเช่นเดียวกัน. นักปราชญ์และนักการปฏิบัตินับพันนับหมื่นไม่เข้าใจวิธีการชนิดนี้ ผลก็คือ เหมือนตกลงไปในทะเลแห่งหมอกควัน ค้นไม่พบใจกลางดของปัญหา, และก็ค้นไม่พบวิธีการแก้ความขัดแย้ง.  

          จะถือว่าความขัดแย้งทั้งหมดในกระบวนการเป็นสิ่งเท่าเทียมกันไม่ได้ จะต้องจำแนกมันออกเป็นประเภทหลักและประเภทรอง และเน้นหนักในการจับความขัดแย้งหลักไว้ดังได้กล่าวมาแล้วข้างต้น. แต่ในความขัดแย้งชนิดต่างๆ ไม่ว่าที่เป็นหลักหรือเป็นรอง เราจะถือว่าด้าน ๒ ด้านที่ขัดแย้งกันเป็นสิ่งเท่าเทียมกันได้ไหม? ก็ไม่ได้เช่นเดียวกัน. ไม่ว่าจะเป็นความขัดแย้งชนิดใด ด้านต่างๆ ของความขัดแย้งย่อมพัฒนาไม่สม่ำเสมอกัน. บางครั้งดูคล้ายกับว่ามีกำลังพอ ๆ กัน, แต่นั่นก็เป็นเพียงสภาพชั่วคราวและสัมพัทธ์เท่านั้น ส่วนรูปการพื้นฐานหาสม่ำเสมอกันไม่. ในด้าน ๒ ด้านที่ขัดแย้งกันอยู่ ย่อมมีด้านหนึ่งที่เป็นหลัก อีกด้านหนึ่งเป็นรอง. ด้านหลักของมันก็คือสิ่งที่เรียกว่าด้านที่มีบทบาทนำในความขัดแย้งนั่นเอง. ลักษณะของสรรพสิ่งกำหนดโดยด้านหลักของความขัดแย้งซึ่งมีฐานะครอบงำเป็นสำคัญ. 

          แต่สภาพเช่นนี้มิใช่อยู่คงที่ ด้านหลักกับด้านที่มิใช่เป็นหลักของความขัดแย้งแปรเปลี่ยนไปสู่กันและกัน ลักษณะของสรรพสิ่งก็จะแปรเปลี่ยนตามไปด้วย. ในกระบวนการที่แน่นอนหนึ่งๆ นั้นหรือในขั้นที่แน่นอนหนึ่งๆ แห่งการพัฒนาของความขัดแย้ง ด้านหลักอยู่ทางฝ่าย ก. ด้านที่มิใช่เป็นหลักอยู่ทางฝ่าย ข.; ครั้นถึงขั้นพัฒนาอีกขั้นหนึ่งหรือกระบวนการแห่งการพัฒนาอีกกระบวนการหนึ่ง ก็จะสับเปลี่ยนกัน ทั้งนี้กำหนดโดยระดับการเพิ่มหรือลดของกำลังการต่อสู้ระหว่างด้านที่ขัดแย้งกัน ๒ ด้านในการพัฒนาของสรรพสิ่ง. 

          เรามักจะใช้คำว่า “ใหม่เข้าแทนที่เก่า”.  ใหม่เข้าแทนที่เก่าเป็นกฎทั่วไปของจักรวาลซึ่งไม่อาจจะต้านทานได้ชั่วนิรันดร. การที่สิ่งสิ่งหนึ่งแปรเปลี่ยนเป็นอีกสิ่งหนึ่งโดยผ่านรูปแบบการก้าวกระโดดที่ต่างกันตามลักษณะและเงื่อนไขของตัวมันเองนั้น ก็คือกระบวนการที่ใหม่เข้าแทนที่เก่า. ภายในของสิ่งหนึ่งสิ่งใดล้วนแต่มีความขัดแย้งระหว่างด้านใหม่กับด้านเก่า และก่อรูปขึ้นเป็นการต่อสู้ที่คดเคี้ยวทั้งกระบวน. ผลของการต่อสู้ก็คือ ด้านใหม่เปลี่ยนจากเล็กเป็นใหญ่และเลื่อนฐานะขึ้นเป็นสิ่งครอบงำ; ส่วนด้านเก่าเปลี่ยนจากใหญ่เป็นเล็ก และกลายเป็นสิ่งที่ค่อย ๆ ก้าวไปสู่ความพินาศ. เมื่อใดที่ด้านใหม่ครองฐานะครอบงำด้านเก่า เมื่อนั้นลักษณะของสิ่งเก่าก็จะเปลี่ยนเป็นลักษณะของสิ่งใหม่. จากนี้จะเห็นได้ว่า, ลักษณะของสิ่งสิ่งหนึ่ง ที่สำคัญนั้นกำหนดโดยด้านหลักของความขัดแย้งซึ่งครองฐานะครอบงำ. เมื่อด้านหลักของความขัดแย้งซึ่งครองฐานะครอบงำเกิดการเปลี่ยนแปลง ลักษณะของสิ่งนั้นๆ ก็จะเปลี่ยนแปลงตามไปด้วย. 

          ในสังคมทุนนิยม ทุนนิยมได้แปรเปลี่ยนจากฐานะที่ขึ้นต่อในยุคสังคมนิยมศักดินาอันเป็นยุคเก่ามาเป็นพลังที่ครองฐานะครอบงำ ลักษณะของสังคมก็เปลี่ยนไปจากศักดินานิยมมาเป็นทุนนิยมด้วย. ในยุคสังคมนิยมเมื่อครั้งเป็นยุคใหม่ อิทธิพลศักดินาได้แปรเปลี่ยนจากพลังซึ่งเดิมอยู่ในฐานะครอบงำมาเป็นพลังที่ขึ้นต่อ และแล้วก็ค่อย ๆ ก้าวไปสู่ความสูญสลาย ตัวอย่างเช่นอังกฤษ ฝรั่งเศส ก็เป็นเช่นนี้. พร้อมกันไปกับการพัฒนาของพลังการผลิต ชนชั้นนายทุนได้แปรเปลี่ยนไปจากชนชั้นใหม่ที่มีบทบาทก้าวหน้ามาเป็นชนชั้นเก่าที่มีบทบาทปฏิกิริยา จนกระทั่งในที่สุดถูกชนชั้นกรรมาชีพโค่นล้ม กลายเป็นชนชั้นที่ถูกยึดปัจจัยการผลิตส่วนบุคคลและสูญเสียอำนาจไป และชนชั้นนี้ก็จะค่อย ๆ ก้าวไปสู่ความสูญสลายเช่นเดียวกัน. ชนชั้นกรรมาชีพซึ่งมีจำนวนคนมากกว่าชนชั้นนายทุนเป็นอันมากและเติบโตขึ้นพร้อมกันกับชนชั้นนายทุนแต่ถูกชนชั้นนายทุนปกครองนั้น เป็นพลังใหม่อันหนึ่ง ชนชั้นนี้ได้เปลี่ยนจากฐานะที่ขึ้นต่อชนชั้นนายทุนในระยะแรกค่อย ๆ เติบใหญ่ขึ้นเป็นชนชั้นที่เป็นอิสระและมีบทบาทนำในประวัติศาสตร์ จนกระทั่งในที่สุดยึดอำนาจรัฐได้และกลายเป็นชนชั้นปกครอง. เมื่อนั้น ลักษณะของสังคมก็แปรเปลี่ยนจากสังคมทุนนิยมซึ่งเป็นสังคมเก่ามาเป็นสังคมสังคมนิยมซึ่งเป็นสังคมใหม่.  นี่แหละคือหนทางที่สหภาพโซเวียตได้เดินทางมาแล้วและประเทศอื่น ๆ ทั้งปวงก็จะต้องเดินอย่างหลีกเลี่ยงไม่พ้น. 

          กล่าวตามสภาพของประเทศจีน จักรพรรดินิยมอยู่ในฐานะหลักในความขัดแย้งที่ประเทศจีนได้ก่อรูปขึ้นเป็นกึ่งเมืองขึ้น, จักรพรรดินิยมกดขี่ประชาชนจีน ส่วนประเทศจีนเปลี่ยนจากประเทศเอกราชมาเป็นกึ่งเมืองขึ้น. แต่การณ์จะต้องเปลี่ยนแปลงไปอย่างแน่นอน ในสถานการณ์การต่อสู้ระหว่าง ๒ ฝ่าย, พลังของประชาชนจีนซึ่งเติบโตขึ้นภายใต้การนำของชนชั้นกรรมาชีพจะต้องเปลี่ยนประเทศจีนจากกึ่งเมืองขึ้นไปเป็นประเทศเอกราชอย่างแน่นอน และจักรพรรดินิยมก็จะต้องถูกโค่นล้ม จีนเก่าจะต้องเปลี่ยนเป็นจีนใหม่อย่างแน่นอน. 

          การที่จีนเก่าเปลี่ยนเป็นจีนใหม่นั้น ยังรวมทั้งการเปลี่ยนแปลงของสภาพระหว่างอิทธิพลเก่าของศักดินากับอิทธิพลใหม่ของประชาชนด้วย. ชนชั้นเจ้าที่ดินศักดินาเก่าจะถูกโค่นล้มลง, เปลี่ยนจากผู้ครองอำนาจไปเป็นผู้ถูกปกครอง เมื่อนั้นชนชั้นนี้ก็จะค่อย ๆ ก้าวไปสู่ความสูญสลายเช่นเดียวกัน. ส่วนประชาชนนั้นก็จะเปลี่ยนจากผู้ถูกปกครองไปเป็นผู้ครองอำนาจภายใต้การนำของชนชั้นกรรมาชีพ. เมื่อนั้น ลักษณะของสังคมจีนก็จะเกิดการเปลี่ยนแปลง เปลี่ยนจากกึ่งเมืองขึ้นและกึ่งศักดินาซึ่งเป็นสังคมเก่าไปเป็นสังคมประชาธิปไตยซึ่งเป็นสังคมใหม่. 

           เรื่องการแปรเปลี่ยนไปสู่กันและกันเช่นนี้ เรามีความจัดเจนมาแล้วในอดีต. จักรวรรดิราชวงศ์เช็งซึ่งปกครองประเทศจีนอยู่เป็นเวลาเกือบ ๓๐๐ ปี ได้ถูกโค่นล้มลงไปในสมัยการปฏิวัติซินไฮ่; ส่วนสมาคมพันธมิตรปฏิวัติซึ่งนำโดยซุนยัตเซ็นได้รับชัยชนะมาครั้งหนึ่ง. ในสงครามปฏิวัติปี ๑๙๒๔ ถึงปี ๑๙๒๗ อิทธิพลปฏิวัติทางภาคใต้ซึ่งเป็นอิทธิพลร่วมกันระหว่างพรรคคอมมิวนิสต์กับพรรคก๊กมินตั๋ง ได้เปลี่ยนจากพลังที่อ่อนแอเป็นพลังที่เข้มแข็ง และได้รับชัยชนะในสงครามปราบขุนศึกภาคเหนือ; ส่วนขุนศึกภาคเหนือที่ครองความเป็นใหญ่อยู่ชั่วระยะหนึ่งนั้นถูกโค่นล้มลงไป. เมื่อปี ๑๙๒๗, พลังประชาชนที่นำโดยพรรคคอมมิวนิสต์ได้ถูกอิทธิพลปฏิกิริยาก๊กมินตั๋งโจมตีจนหดเล็กลงไปมาก; แต่เนื่องจากได้กวาดล้างลัทธิฉวยโอกาสภายในของตน จึงค่อย ๆ เติบใหญ่ขึ้นมาอีก. ในฐานที่มั่นปฏิวัติซึ่งนำโดยพรรคคอมมิวนิสต์, ชาวนาได้แปรเปลี่ยนจากผู้ถูกปกครองมาเป็นผู้ครองอำนาจ, ส่วนเจ้าที่ดินแปรเปลี่ยนไปในทางตรงกันข้าม. ในโลกนี้สิ่งใหม่ย่อมเข้าแทนที่สิ่งเก่าเช่นนี้อยู่ตลอดเวลา สิ่งใหม่เข้าแทนที่สิ่งเก่า ขจัดสิ่งเก่าก่อสิ่งใหม่หรือผลักสิ่งเก่าออกไปให้สิ่งใหม่ออกมาเช่นนี้มีอยู่ตลอดเวลา. 

          ในบางเวลาของการต่อสู้ปฏิวัติ เงื่อนไขที่ยากลำบากเหนือกว่าเงื่อนไขที่ราบรื่น ในเวลาเช่นนี้ ความยากลำบากเป็นด้านหลักของความขัดแย้ง ความราบรื่นเป็นด้านรองของความขัดแย้ง. แต่เนื่องจากความพยายามของชาวพรรคปฏิวัติ, สามารถขจัดอุปสรรคไปได้ทีละก้าว ๆ คลี่คลายขยายภาวการณ์ใหม่ที่ราบรื่น. สภาพที่กองทัพแดงในระหว่างเดินทัพทางไกล ล้วนแต่เป็นเช่นนี้ทั้งสิ้น. ในสงครามจีน-ญี่ปุ่นในปัจจุบัน ประเทศจีนได้ตกอยู่ในฐานะยากลำบากอีก แต่เราก็สามารถจะเปลี่ยนแปลงสภาพเช่นนี้ ทำให้สภาพการณ์ทั้งฝ่ายจีนและฝ่ายญี่ปุ่นเกิดการเปลี่ยนแปลงโดยมูลฐานได้. ในสภาพตรงกันข้าม ความราบรื่นก็เปลี่ยนเป็นความยากลำบากได้ ถ้าชาวพรรคปฏิวัติทำความผิดพลาดขึ้น. ชัยชนะของการปฏิวัติปี ๑๙๒๔ ถึงปี ๑๙๒๗ เปลี่ยนไปเป็นความพ่ายแพ้แล้ว. ฐานที่มั่นปฏิวัติที่ขยายออกไปตามมณฑลต่าง ๆ ทางภาคใต้ภายหลังปี ๑๙๒๗ ก็พ่ายแพ้กันไปหมดแล้วในปี ๑๙๓๔.  

          ในการค้นคว้าวิชาความรู้นั้น ความขัดแย้งจากไม่รู้ไปสู่รู้ก็เป็นเช่นนี้. เมื่อเราเพิ่งเริ่มค้นคว้าลัทธิมาร์กซ มีความขัดแย้งกันอยู่ในระหว่างสภาพที่ไม่รู้ลัทธิมาร์กซหรือรู้ไม่มากกับความรู้ลัทธิมาร์กซ. แต่เนื่องจากพยายามศึกษา ก็สามารถจะแปรเปลี่ยนจากไม่รู้เป็นรู้ จากรู้ไม่มากเป็นรู้มาก และจากความหลับหูหลับตาที่มีต่อลัทธิมาร์กซเป็นความสามารถในการใช้ลัทธิมาร์กซได้อย่างเสรี. 

          บางคนรู้สึกว่าความขัดแย้งบางอย่างมิได้เป็นเช่นนี้. เช่นในความขัดแย้งระหว่างพลังการผลิตกับความสัมพันธ์การผลิต, พลังการผลิตเป็นด้านหลัก; ในความขัดแย้งระหว่างทฤษฎีกับการปฏิบัติ การปฏิบัติเป็นด้านหลัก; ในความขัดแย้งระหว่างรากฐานทางเศรษฐกิจกับโครงสร้างชั้นบน รากฐานทางเศรษฐกิจเป็นด้านหลัก; ฐานะของมันหาได้แปรเปลี่ยนไปสู่กันและกันไม่. นี่เป็นความเข้าใจของวัตถุนิยมกลไก มิใช่ความเข้าใจของวัตถุนิยมวิภาษ. จริงทีเดียว พลังการผลิต การปฏิบัติและรากฐานทางเศรษฐกิจ โดยทั่วไปต่างแสดงบทบาทที่เป็นหลักและชี้ขาด ผู้ใดไม่ยอมรับข้อนี้ ผู้นั้นก็ไม่ใช่นักวัตถุนิยม. แต่ภายใต้เงื่อนไขที่แน่นอนหนึ่ง ๆ ด้านเหล่านี้ คือ ความสัมพันธ์การผลิต ทฤษฎีและโครงสร้างชั้นบนก็เปลี่ยนตัวมันเองกลับมาแสดงบทบาทที่เป็นหลักและชี้ขาดอีก ข้อนี้ก็จะต้องยอมรับเช่นเดียวกัน. ในเวลาที่ถ้าไม่เปลี่ยนแปลงความสัมพันธ์การผลิต พลังการผลิตก็ไม่อาจจะพัฒนาไปได้นั้น การเปลี่ยนแปลงความสัมพันธ์การผลิตก็มีบทบาทที่เป็นหลักและชี้ขาด. ในเวลาที่ “ถ้าไม่มีทฤษฎีปฏิวัติ ก็ไม่อาจมีการเคลื่อนไหวปฏิวัติได้”^๑๕ ดังที่เลนินได้กล่าวไว้นั้น การสร้างและส่งเสริมทฤษฎีปฏิวัติก็มีบทบาทที่เป็นหลักและชี้ขาด. ในเวลาที่จะทำสิ่งใดสิ่งหนึ่ง (สิ่งใด ๆ ก็เหมือนกัน) แต่ยังไม่มีเข็มมุ่ง วิธีการ, โครงการหรือนโยบายนั้น การกำหนดเข็มมุ่ง วิธีการ โครงการหรือนโยบาย ก็เป็นสิ่งที่เป็นหลักและชี้ขาด. ในเวลาที่โครงสร้างชั้นบน เช่นการเมือง วัฒนธรรม เป็นต้น ขัดขวางการพัฒนาของรากฐานทางเศรษฐกิจ การปฏิวัติเปลี่ยนแปลงในทางการเมืองและวัฒนธรรมก็กลายเป็นสิ่งที่เป็นหลักและชี้ขาด. การที่เรากล่าวเช่นนี้ ขัดกับวัตถุนิยมไหม? ไม่ขัด. เพราะเรายอมรับว่า ในการพัฒนาทั่วไปของประวัติศาสตร์ สิ่งที่เป็นวัตถุกำหนดสิ่งที่เป็นจิต การดำรงอยู่ทางสังคมกำหนดจิตสำนึกทางสังคม; แต่ขณะเดียวกันก็ยอมรับและต้องยอมรับปฏิกิริยาของสิ่งที่เป็นจิต ปฏิกิริยาของจิตสำนึกทางสังคมที่มีต่อการดำรงอยู่ทางสังคม ปฏิกิริยาของโครงสร้างชั้นบนที่มีต่อรากฐานทางเศรษฐกิจ. นี่ไม่ขัดกับวัตถุนิยม หากเป็นการหลีกเลี่ยงวัตถุนิยมกลไกและยืนหยัดในวัตถุนิยมวิภาษทีเดียว. 

          ในการค้นคว้าปัญหาลักษณะเฉพาะของความขัดแย้ง ถ้าไม่ค้นคว้าสภาพทั้ง ๒ อย่าง คือ ความขัดแย้งหลักกับความขัดแย้งที่มิใช่เป็นหลักในกระบวนการ และด้านหลักกับด้านที่มิใช่เป็นหลักของความขัดแย้ง กล่าวอีกนัยหนึ่งก็คือ ถ้าไม่ค้นคว้าลักษณะแตกต่างของสภาพความขัดแย้ง ๒ อย่างนี้แล้ว ก็จะจมลงไปสู่การค้นคว้าที่เป็นนามธรรม ไม่สามารถจะเข้าใจสภาพความขัดแย้งอย่างเป็นรูปธรรมได้ และดังนั้นก็ไม่สามารถจะค้นพบวิธีการที่ถูกต้องในการแก้ความขัดแย้งได้. ลักษณะแตกต่างหรือลักษณะเฉพาะของสภาพความขัดแย้ง ๒ อย่างนี้, ล้วนแต่เป็นลักษณะไม่สม่ำเสมอของพลังที่ขัดแย้งกันทั้งสิ้น. ในโลกนี้ไม่มีสิ่งที่พัฒนาไปอย่างสม่ำเสมอโดยสัมบูรณ์ เราจะต้องคัดค้านทฤษฎีสม่ำเสมอหรือทฤษฎีดุลยภาพ. ในขณะเดียวกัน  ภาวะความขัดแย้งที่เป็นรูปธรรมชนิดนี้ และการเปลี่ยนแปลงของด้านหลักกับด้านที่มิใช่เป็นหลักของความขัดแย้งในกระบวนการแห่งการพัฒนานั้น ก็เป็นการแสดงถึงพลังที่สิ่งใหม่เข้าแทนที่สิ่งเก่านั่นเอง. การค้นคว้าสภาพที่ไม่สม่ำเสมอต่าง ๆ ของความขัดแย้ง การค้นคว้าความขัดแย้งหลักกับความขัดแย้งที่มิใช่เป็นหลัก ด้านหลักของความขัดแย้งกับด้านที่มิใช่เป็นหลักของความขัดแย้งนั้น ได้กลายเป็นวิธีการสำคัญอันหนึ่งของพรรคการเมืองปฏิวัติในอันที่จะกำหนดเข็มมุ่งยุทธศาสตร์และยุทธิวิธีในทางการเมืองและในทางการทหารของตนอย่างถูกต้อง ซึ่งชาวพรรคคอมมิวนิสต์ทั้งปวงควรต้องสนใจ.